22 mei 2025 – Informatie zorgt voor een reductie van entropie*. Er zijn immers meer manieren om wanordelijk te zijn dan ordelijk. Hoe verhouden deze begrippen zich in de mate van waardering, wanneer je een schaal beschrijft die loopt van een ideale situatie (utopie) naar een volstrekt ongewenste situatie (dystopie)?

Regelmatig word ik gekweld door fascinerende vragen die concepten uit de informatietheorie (entropie), filosofie (waardering) verbinden met toekomstbeelden (dystopie/utopie). We moeten immers verder, nietwaar?

Ik heb de behoefte om deze relaties te ontleden en een betekenisvolle schaal te construeren. Bijvoorbeeld om een hulpmiddel te ontwerpen voor de dialogen van nu.

Entropie en informatie: de basis

* In de (wetenschappelijk geaccepteerde) informatietheorie van Claude Shannon (1948) is entropie een maat voor onzekerheid of wanorde in een systeem. Informatie vermindert die onzekerheid omdat het zorgt voor ordening, duidelijkheid en structuur.

Harvard professor en linguïst Steven Pinker:

‘Homo Sapiens, de wetende mens, is de soort die informatie gebruikt om het verval van entropie en de lasten van de evolutie te weerstaan’ (Verlichting nu!).  

Hebben informatietechnologieën de ontwikkeling van de mens versneld? Denk aan de ontdekking van taal, schrift, boekdrukkunst en recent elektronische media. Is entropie afgenomen? Ik dacht een uurtje na en kwam tot een eenvoudige uitleg in woord en beeld.

Mijn voornaamste professionele drijfveer is orde scheppen in chaos. Als schrijver, journalist, contentmaker, marketing- en communicatiespecialist heb ik altijd te maken met relevante informatie om onderwerpen aan te geven, duidelijk te maken en bijvoorbeeld gebruik aan te moedigen of juist te vermijden.

Waardering en ordening

Er is geen automatische relatie tussen orde en waardering, behalve in de wiskunde.

In een samenleving van mens of dier geeft een cultuur en/of een instinct aan hoe en wanneer een levend wezen zich prettig voelt en waarom. Er zijn talloze factoren die zorgen voor waardering van orde. Denk aan collectieve leefregels die gaan over gedrag en sociale ordening, zoals opmerkzaamheid, voorstellingsvermogen, afspraken over beoordeling, zorgvuldigheid, hiërarchie, opvoeding, opleiding, zorg, hygiëne, veiligheid, toekomstgerichtheid en punctualiteit.

Maar ook fundamentele zaken als wijsheid (of verstandigheid), rechtvaardigheid, moed en matigheid (de vier kardinale deugden), aangevuld met zelfbeheersing, geloof, hoop en naastenliefde spelen een rol bij de waardering van orde. Bijvoorbeeld om een situatie op waarde te kunnen beoordelen, in te schatten of überhaupt te herkennen.

Orde zonder waardering komt koud en mechanisch over. Waardering zonder orde wordt al snel vluchtig of willekeurig. De wisselwerking tussen waardering en ordening vraagt om afstemming, om oordeel. Dit is afhankelijk van een cultuur en tijdsgewricht.

Deugden zijn het hart van een ethisch kompas dat helpt navigeren tussen orde (structuur en regels) en waardering (betekenis, schoonheid en waarde). Ze helpen beide in balans te houden en kunnen richting geven aan beleid, ontwerp of morele keuzes, bijvoorbeeld in het publieke domein.

Voorbeelden

Aangezien er meer manieren bestaan om wanordelijk te zijn dan ordelijk, is er steeds meer inspanning nodig als er meer waardering gewenst is. Waardering is een draaiknop die voorspelbare uitkomsten geeft.

Een dictatuur kan perfect geordend zijn (lage entropie) maar tegelijk sterk negatief gewaardeerd worden (dystopie). Omgekeerd kan een chaotische, vrije samenleving (hoge entropie) als positief worden ervaren (utopie) vanwege individuele ontplooiing of creatieve ruimte.

Dit geeft conflicterende betekenissen aan de woorden die we gebruiken. Want orde is niet altijd per definitie goed en wanorde is niet altijd per definitie slecht.

Bepaalde vormen van gerichte orde worden wel vaak positief gewaardeerd, mits ze niet te dogmatisch zijn en er ruimte is voor interpretatie, vrijheid en betekenis. Laten we dit zinvolle informatie noemen. Denk aan een handleiding, studiemateriaal en literatuur.

Van dystopie naar utopie

De relatie tussen entropie, informatie en waardering vat ik samen:

• Een negatieve waardering krijgt de situatie van lage entropie, dus veel orde. Denk aan dystopie van controle en totalitaire orde, waar geen ruimte is voor afwijking. In deze totalitaire staat is alles perfect geordend en vastgelegd volgens informatie in de vorm van propaganda, bevelen en strenge regels, maar zonder vrijheid of betekenisvolle interactie. Orde als onderdrukking.

• Bij hoge entropie, veel wanorde, ontstaat een ongewenste dystopie van chaos met desintegratie, angst en onzekerheid. Dit is een post-apocalyptisch beeld. Niets werkt meer, systemen zijn ingestort, informatie is verwarrend of afwezig – angst en wantrouwen heersen.

• Positieve waarderingen zijn er voor de staat van lage entropie die een utopie van betekenis oplevert. Denk aan een geïnformeerde en ordelijke samenleving waar informatie helder is, systemen efficiënt, maar ruimte blijft voor nuance, persoonlijke interpretatie en groei.

• Anderzijds is er de situatie van hoge entropie, een utopie van vrijheid waar creatieve wanorde en fluïde structuren overheersen. Geen strakke orde, maar wel zingeving en harmonie. Dit geeft een bruisende, creatieve samenleving waarin diversiteit en onvoorspelbaarheid gewaardeerd worden. De rol van informatie is dat deze alom aanwezig mag zijn en niet bindend of verplichtend is.

Conclusie: menselijke zone

De reductie van entropie door zinvolle informatie is niet lineair gekoppeld aan waardering. Een positieve waardering kan ontstaan bij een optimaal spanningsveld tussen orde en wanorde. Dit levert een systeem op met voldoende informatie om betekenis te geven, maar ook genoeg vrijheid om zelf te kiezen of te interpreteren.

Ergens tussen absolute orde (utopie) en totale chaos (dystopie) ligt de menselijke zone: een informatieve ruimte waar betekenis kan ontstaan en ontwikkeling kan bloeien. Uiteraard is een utopie een onbereikbaar doel, een nobel streven en de brandstof om bewegingen in gang te zetten en het voorstellingsvermogen te voeden. Wat mij betreft gaat de pijl in mijn weergave maar een kant op: de wenselijke richting van vooruitgang.

Ik vat mijn verhaal samen in een eenvoudig beeld waarbij ik nadruk leg op waardering.

Navigeren om weg te blijven van dystopie

Ik kies voor een driehoekige vorm. Deze omgekeerde piramide is niet toevallig onderaan smal. Dystopie is immers beperkend, benauwd en reductief. De bovenzijde is breed, als een bloeiende bloem, want een utopie is open, geeft ruimte, is veelvormig en in feite een grenzeloos ideaal. Als beperking zie ik het menselijk voorstellingsvermogen.

De gekozen weergave communiceert bijna intuïtief: hoe hoger je komt in waardering, hoe groter de ruimte, het aantal keuzemogelijkheden en daarmee het potentieel.

Ik verbind waardering niet aan abstracte orde en chaos, maar aan moreel geladen begrippen zoals empathie, zorg, zelfontplooiing, liefde en andere menselijke waarden. Ik leg hiermee de focus niet op structuur of proces, maar op intentie en verbondenheid. In feite is de richting ‘naar boven’ een route naar gewenste normen, waarden en gedrag, mits ondersteund door de genoemde deugden.

De groep individuen in de ‘menselijke zone’ gebruikt een ethisch kompas om te navigeren tussen orde (structuur en regels) en waardering (betekenis, schoonheid en waarde). Zo ontstaat een balans om richting te geven aan beleid, ontwerp of morele keuzes, op weg naar een gewenste situatie binnen een maatschappij.

Utopie is hier ‘de stip op de horizon’ maar uiteraard een onbereikbaar ideaal. De echte reden is om weg te blijven van dystopie.

Informatiereductie en entropie zijn impliciet verweven in mijn illustratie. Een dystopie zou je kunnen zien als een situatie met verminderde informatiewaarde van kwaliteiten als liefde en empathie. Alles wordt instrumenteel of functioneel.

Utopie is dan een situatie waarin die waarden maximaal betekenisvol zijn, en dus informatie bevatten die ons leven ordent op een menselijke manier. Voor mij is dit een natuurlijke situatie en een argument voor innovatie en vooruitgang.

De as van waardering

Mijn weergave richt zich volledig op de verticale as van waardering. Het is een keuze om alleen waardering te gebruiken en orde en wanorde buiten beeld te houden. Dit maakt de visualisatie eenvoudig te begrijpen, emotioneel krachtig en waarden gedreven in plaats van systeem beschrijvend.

Wat mij betreft is dit subjectieve beeld hiermee uitermate geschikt voor een normatief gesprek over de samenleving: waar willen we naartoe, en welke waarden zijn daarbij leidend?

Serie

IN BEWERKING De as van waardering: validatie

TODO De as van waardering: praktijkvoorbeelden

Meer van dit

Blog The filter is the message

VUCA (blog) / VUCA (clip) / VUCA (context) / VUCA (LinkedIn post)

Blog Digitale Transformatie: innovatie is continue verandering